سیدرضا صالحی‌امیری، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در کنفرانس مطبوعاتی که دیروز، دوشنبه ۶ شهریور برگزار شد با اسفبار خواندن وضعیت سبد مصرف فرهنگی خانوار ایرانی، افزود: متاسفانه کشور ما در مقایسه با کشورهای توسعه یافته، از سطح بسیار پائینی در مصرف محصولات فرهنگی اعم از کتاب و نقاشی و فیلم و تئا‌تر و رسانه و هنرهای مختلف برخوردار است و اینجای نگرانی است.
گفتنی است صالحی‌امیری که از افراد بسیار نزدیک به حسن روحانی به شمار می‌رود در کنفرانس مطبوعاتی خود به بیان دستاوردهای دولت یازدهم در حوزه فرهنگ پرداخت و این در حالی است که به نظر بسیاری از صاحبنظران و تحلیلگران دولت یازدهم در طول یکسال فعالیت خود دستاورد چندانی در حوزه فرهنگ کسب نکرده است.
یکی از معضلاتی که صالحی‌امیری نیز به آن اشاره داشته سهم فرهنگ به ویژه کتاب در سبد خانوار ایرانی است که مدتهاست بسیاری از صاحبنظران نسبت به این سهم اندک هشدار می‌دهند و نه در دولت پیشین و نه در دولت یازدهم اقدام جدی و چشمگیری در جهت رفع این معضل صورت نگرفته است.
هر چند در طی سال گذشته آمار متفاوتی پیرامون سرانه مطالعه در کشور از سوی مسوولین مطرح شد و برخی از سرانه ۲ دقیقه در شبانه روز اطلاع می‌دهند و برخی ۷ دقیقه در شبانه روز اما آنچه مشخص است این آمار بسیار پایین است.
معضل کتابخوانی در کشور به مانند بسیاری دیگر از مشکلات فرهنگی دیگر، یک مسئله یک‌بعدی نبوده و عوامل بسیاری در به‌وجود آمدنش نقش دارند. عدم وجود هماهنگی در بخش تولید یکی از دلایل است در مقابل هزاران کتاب تنها در چند زمینه محدود چاپ و پخش می‌شود. همچنین بالا رفتن قیمت کاغذ و هزینه انتشار کتاب در سالهای گذشته باعث شد قیمت این محصول فرهنگی نیز افزایش قابل توجهی پیدا کند و این یکی از عوامل اصلی کنار گذاشته شدن کتاب از سبد بسیاری از خانوارهای ایرانی بود.
از دیگر عواملی که می‌توانند در پیدایش این معضل موثر باشند می‌توان به عدم وجود تبلیغات رسانه‌ای کافی در زمینه کتاب، کمبود پشتیبانی مالی مسئولان از کتابهای غیر‌مذهبی و ناشران عمومی و عدم فرهنگ‌سازی و تشویق کودکان در مدارس به مطالعات غیر درسی اشاره کرد.
نقش مهم کتابهای درسی
یکی از این عوامل ایجاد علاقه‌مندی به کتاب و کتاب خوانی در کودکان از بدو ورود به مدرسه و همچنین در کانون خانواده است، چون کودکان در کودکی اگر به مطالعه علاقه‌مند شوند جدایی آنان از کتاب امکان ناپذیر خواهد بود و با توجه به اینکه کودکان از بدو ورود به مدرسه بیشترین زمان را با کتابهای درسی می‌گذرانند، میزان جذابیت این کتاب‌ها مهم است.
لیدا معتمد، تصویرگر و مدیر گروه هنری «دنیای عجیب» در همین زمینه در گفتگویی با مهر گفته است کتابهای درسی، نخستین و جدی‌ترین کتاب‌هایی هستند که کودکان با آن سروکار دارند. این کتاب‌ها نقش بسیار مهمی در گسترش فرهنگ کتاب و کتابخوانی و علاقه‌مند کردن بچه‌ها به مطالعه دارند. از این‌رو لازم است این کتاب‌ها هرچند سال یک بار، مورد بازبینی و ویرایش قرار بگیرند و با شرایط زمانه همگام شوند.
معتمد معتقد است زمانی تعداد روستاییان بیش از شهرنشینان بود، از این‌رو درس‌هایی چون «حسنک کجایی، کوکب خانم، چوپان دروغگو» و شعرهایی چون «خوشا به حالت‌ای روستایی» در کتاب‌ها گنجانده می‌شد اما امروز بسیاری از مردم ما نه تنها شهرنشین که آپارتمان‌نشین هستند و با فضاهای روستایی ارتباط چندانی ندارند پس نمی‌توان با آن‌ها از فضا‌ها و شرایطی سخن گفت که با آن بیگانه‌اند.
به گفته او، تصویرگران باید با روحیه کودک امروز آشنا باشند زیرا دنیای امروز با شتاب به جلو می‌رود و شرایط زندگی و مناسبات آن به سرعت تغییر می‌کند و اینجاست که اهمیت کار مولفان و تصویرگران کتابهای درسی، دوچندان می‌شود چراکه هم باید روحیه و ذهنیت کودک امروز را بشناسند که با ماهواره و اینترنت و رایانه آشناست و هم هماهنگ با ماشین زمان به جلو بروند.
بی‌مسولیتی صدا و سیما
برخی از فعالان حوزه نشر و کتاب نیز معتقدند نبود پل ارتباطی و تعامل بین دست‌اندرکاران حوزه کتاب و رسانه ملی از معضلاتی است که مسوولان آن را نادیده گرفته‌اند و برطرف شدن آن می‌تواند به بالا رفتن فرهنگ مطالعه و تشویق مردم برای کتابخوانی بیانجامد.
فرخنده فاضل مدیر انتشارات آهنگ قلم در مشهد در اینباره گفته است نهادهای مسئول، دیواری به دور خود کشیده و در چارچوب خودشان و فقط برای مخاطبان خود کار می‌کنند. این مخاطبان هم کسانی هستند که در حال حاضر کتابخوان هستند و به کتابخانه‌ها رفت و آمد دارند. در حالی که کار و تبلیغ باید برای علاقه‌مند کردن کسانی باشد که کتابخوان نیستند و قدم در کتابخانه‌ها نگذاشته‌اند.
این مدیر نشر ادامه داد: مشکل دیگر این است که تلویزیون در کارهایی که تا به حال انجام داده، همیشه سراغ یک سری کتاب خاص رفته است. طبیعی است که کتاب خاص، مخاطب خاص دارد. مدتی شبکه ۴، کتاب‌هایی را معرفی می‌کرد که اکثرشان محصول ناشران دولتی و یا نیمه‌دولتی بودند. یک نمونه از آثاری که معرفی شدند و نیازی به معرفی و تبلیغ نداشتند، آثار انتشارات علامه جعفری بودند که به دلیل شهره بودنشان، نیازی به تبلیغ ندارند. چون در برنامه‌های دینی و عرفانی صدا و سیما هم تبلیغ می‌شوند. بنابراین رسانه ملی سعی در تبلیغ کتاب دارد اما کاری که تا به این‌جا انجام داده، تکرار واضحات است. به همین دلیل است که وقتی مخاطبی می‌بیند کتابی در حال معرفی از تلویزیون است، کانال را عوض می‌کند. چون کتاب را می‌شناسد، برایش تکراری است و آن اثر نیازی به معرفی ندارد.
علی‌اکبر تورانیان مدیر انتشارات شهرآب نیز در این زمینه معتقد است با توجه به این یک مورد که به اندازه ورزش، به کتاب توجه نشده است، می‌توانیم نتیجه بگیریم که صدا و سیما رسالت خود را در این زمینه انجام نداده است و با برنامه‌های نیم‌ساعته یا یک‌ساعته نمی‌توان خلاهای موجود را پر کرد. در این زمینه نیازمند حرکتی مانند فرهنگ‌سازی جاری در سریال‌ها هستیم. یعنی همان‌طور که حجاب یا بستن کمربند ایمنی در سریال‌ها تبلیغ و فرهنگ‌سازی می‌شود، که البته کاری معقول و صحیح است، باید برای فرهنگ‌سازی حضور کتاب در زندگی مردم هم فکری کرد. به هر حال کتاب، جایگاهی دارد که بتوان با ظرافت در زندگی مردم قرار بگیرد و در طول یک ساعت سریالی که می‌بینند، کتاب را هم ببینند.
حال آنکه در کنار تمام مواردی که به عنوان علل پایین بودن فرهنگ مطالعه به آن‌ها اشاره شد اصلیترین نقش بر عهده دولت است که با نگاهی به عملکرد یکساله دولت یازدهم در می‌یابیم در این زمینه هیچ اقدام موثری صورت نداده است و هنوز درصد زیادی از مردم با کتاب و کتابخوانی غریبه‌اند.
