مهندس مهدى بازرگان هرگز ایده‌ای در جهت جدائی دین و سیاست و دفاع از سکولاریسم مطرح نکردند، سخن ایشان جدائی دین از “نهاد” دولت و قدرت و سکولاریسم سیاسی بود، مهندس بازرگان حکومت را امری زمینی، نه آسمانی، بشری، نه الهی، عرفی، نه شرعی می دانست و معتقد بود که دینداران نه تنها حق، بلکه وظیفه دارند که درسیاست، یعنی تعیین سرنوشت جامعه مشارکت کنند، اما هیچ حق ویژه‌ای در نظام اکثریت آراء و حاکمیت ملت ندارند و طبق عرف نظامات دموکراتیک باید عمل کنند. نظرایشان در نامگذاری نظام به “جمهوری دموکراتیک اسلامی” بر همین پایه بود.
متاسفانه، به دلایلی که جای بحث آن در اینجا نیست، کسانی پس از فوت ایشان چنین تصور و تبلیغ کردند که گویا مهندس بازرگان در اواخر عمر خویش به چنان نظریه‌ای رسیده و خط قرمزی بر سوابق مبارزات سیاسی دینی خود کشیده است! و حتی این اتفاق را از بُعد مثبت دلیل قدرت فکری و استقلال رای ایشان شمردند و متاسفانه این پندار در میان روشنفکران ترکش خورده از حاکمان واز دین دولتی رمیده شده نیز به خوبی جا افتاد، اما کسانی که از نزدیک با ایشان آشنائی داشتند و حداقل کتاب “آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء” را با دقت خوانده بودند، می دانستند بازرگان این سخن را در سالیان گذشته نیز بارها تکرار کرده و در شرایطی که اصالت را به “حفظ نظام” و اصل “ولایت فقیه” می دادند ومی دهند، نظری جز تاکید براولویت هدف دین در دو موضوع: “خدا و آخرت” نداشته است.
نگاهی به آخرین سخنرانی ایشان در باره ” آزادی و دین” و وصیت نامه سیاسی ایشان به همفکران در باره ادامه مبارزه سیاسی به عنوان وظیفه‌ای دینی، ابطال کننده تصوراتی است که صد البته با حسن نیت، اما از ظن خود یار شده است.
مهندس بازرگان معتقد بود همانطور که دین برای آموزش خانه سازی، خیاطی، آشپزی و… نیامده است، برای حکومت و اقتصاد و امور مشابه آن نیز جز یک سلسله دستورات کلی و زیربنائی مثل: رعایت عدالت و قسط و انصاف، ارائه شکل و شیوه نکرده و همه اینها را به عقل و دانش و کسب تجربه بشر سپرده است. به باور ایشان همه این امور به استثنای شناخت خالصانه بدون شرک و شبیه خدا و درک آخرت، که هر دو ماوراء طبیعت و فیزیک قابل شناخت ما هستند، بقیه امور را آدمی می تواند درک و عمل کند، اما بر این باور بودند که : “چونکه صد آمد نود هم پیش ماست” یعنی اگر کسی به درستی آخرت خود را آباد کند دنیایش نیز آباد می شود و این دو به هم سخت پیوسته هستند.
- فرزند مهندس بازرگان- گزیده اى از یک گفتگو- ویژه نامه جرس
